I peuss nen esse d’acòrde con lòn che Enrico Eandi a pensa dla question dla grafìa piemontèisa, ma i l’hai un rispet profond për la përson-a. Sensa conté ‘l fàit che pì i foma a pro dle lenghe regionaj e mej a l’é.
Adess la Fondassion Savèj (përdonme Enrico, ma mi i son mach bon a scrive an costa manera sì), dont monsù Eandi a l’é pressident, a sërca n’espert ëd marketing coltural për masenté sò catàlogh eletrònich dl’editoria an piemontèis.
Ambelessì ij detaj. A son moment anté che tut a cambia: costa a peul esse na bon-a oportunità për chi ch’a l’ha veuja e testa për fé quaicòs – dabon – për ël Piemont.
Commenti
Me car Davic, s’it l’has ed problema cun la grafìa standard, varda ch’it pöle avej el curetur ortogràfic piemunteis. Basta ciamejlo a info@savej.it.
Per adess a l’é fin a gratis
Mac na precisassiun: ant el catalog Savej dedicà a l’editurìa cultüral piemunteisa a-i sarà tüt lon ch’as püblica sla cultüra e l’identità piemunteise, cumsissìa scrit, an piemunteis o italian. E cumsissìa scrit an piemunteis, perché cume già i l’hai dite, la grafìa a l’é nen un dogma, ma na cunvensiun. Méj se a l’é nen trop baravantana.
Salüt
Për come i la conòss mi, la grafìa piemontèisa a l’é un-a sola; e pròpi grassie al tò coretor – nen cost, as capiss – i fas gnun-e fatìghe a scrive. Al contrari i lo treuv n’at sempi e pràtich. Mersì.
Convension; sì, ma ij quat gat ch’i soma a scrive nòsta lenga, is dividroma nen (i sper, i pens) an grafìe diferente.
Perdonme, ma i la pens parèj.
La grafìa a sarà nen un dògma, ma come ch’i të scrive ti, Eandi, a fa pròpi scheur!
S’a scrivèissa parèj un ch’a l’hai mai vejù gnente dë scrit an piemontèis, tuti i lo perdonërìo. Ma un come ti, ch’a conòss la literatura piemontèisa, com a fa a scrive an cola manera fòla?
E coste a son mach d’opinion përsonaj. Ma lòn ch’a l’é sigur a l’é che sto revisionism ortogràfich-sì a giuta nen ël piemontèis, nopà a lo mnassa ancora ‘d pì. E peui, s’a l’é vèra che la grafìa a l’é mach na convension, rispeta la convension e romp nen le scàtole për piasì!
Mersì për toe osservassion, Samuele. I vorrìa fé un pàira ‘d precisassion.
La prima a l’é che ambelessì as dëscut con tut l’ànim ch’i voloma e i podoma, e tuti ij coment – as capiss – a son bin agradì, ma i pijoma l’angagg con nojautri midem a nen ofende gnun, për gnun-e razon.
La sconda, për amor dla verità: Enrico Eandi a pro dël piemontèis “ufissial” a l’ha fàit tant, ma pròpi tant: l’arzultà pì àut a l’é sertament ël coretor ortogràfich piemontèis, coretor che mi i dòvro tuti ij dì con sodisfassion.
Ël problema, dal sò pont ëd vista – mi i lo dijo an doe paròle, peuj chiel se a vurrà a në spiegrà mej – a l’é na pròpi da la compilassion dël coretor. Visadì, chiel a l’é rendusse cont che a j’ero tròpi segn gràfich ch’a rendìo lë scrive tròp complicà për un piemontèis “medi”, con ël perìcol dë slontané chi che magara a l’avrìa vorsù scrive an soa lenga. Alora a l’ha elaborà sò sistema.
Për com chi la vegh mi, con quatr gat ch’i soma ancheuj a scrive an piemontèis (i stoma parland miraco ëd desmila përson-e) e con j’ùltim quatr sécoj dë stòria literaria anté che ‘l piemontèis a l’é scrivusse sempe an costa manera, cambié adess a sarìa un suissidi. Visadì: i capiss sò pont ëd vista, ma i pens che a sia giust seguité parèj.
Me car Davic, prima ed tüt it ringrassio, per lon che it l’has dit ed mi e, pi che tüt, per el l’arciam al “bel döit” che minca ün a dev avej quand a smun le sue opiniun, tant pi s’as rasuna tra piemunteis, ed lenga piemunteisa.
Dit son, permëtme due cunsiderassiun:
• Rasunand ed revisiun ed la grafìa piemunteisa, mi i vöj propri nen desturbé cuj “quatr gat” che, cum it dise ti, a-j pias scrive cume a sun abituà, valadì cun la grafìa Brandé; a l’é nen per custi quatr gat che mi i l’hai passà vaire agn a cabalisé sla grafìa piemunteisa, per pöi rivé a la cunclüsiun che la grafìa piemunteisa a va revisiunà. El me pensé a l’era, e a l’é, virà vers ij “quatsent gat”, ch’a völ di sent volte tant i quatr gat ed prima, ch’a sun cuj che el piemunteis a lo parlo ma sun mai ancalasse bütesse a scrivlo, tant a je smija drola la furma dla parola scrita, rispet al parlà.
• La scunda questiun a l’é custa: a pölo ess-je tanti motiv per nen vorej cambié gnente ant la manera de scrive el piemunteis, tüti pi o meno vàlid; ma cul mac fundà a l’é parlé ed ” quatr sécoj dë stòria literaria anté che ‘l piemontèis a l’é scrivusse sempe an costa manera”. Son a l’é vera per cuj segn, cunsunant prima ed tüt, che per esse derivà dal latin gnün a l’a mai bütà an discüssiun; divers a l’é quand ch’as trata ed rapresenté ij fonema tìpic del piemunteis (ü, ö, ë, ….); an custi cas-sì minca autur a l’é andait per la sua stra, ed sicür perché nen sudisfait ed la solüssiun trovà da chi a l’era venü prima: Pipin, Sant’Albin, Nigra, Viriglio, Gramegna, …. Pacot. Natüralment, parluma ed j’edissiun originaj, nen ed lon ch’a l’ha stampà Viglongo, cambiand la grafìa a so güst.
S’it völe savejne ed pi ed cust argument it pöle lese le stüdi del prof. Villata ch’it tröve a cust indiriss. http://www.piemunteis.it/allegati/LESESCRIVE_VILLATA_01.PDF
A l’é partend da cust rasunament che i l’hai sercà ed revisiuné la grafìa piemunteisa, cun el but ed fene n’ütiss da büté a disposissiun ed cuj tanti ch’a penso che el piemunteis a sia difìcil da lese e impossìbil da scrive.
J’autri, i « quatr gat » ch’a l’han nen cust problema, a pölo cuntinué a scrive cum a l’han sempre scrit; e per mi, per el fait ch’a scrivo an piemunteis, a saran sempre d’amis.
“E per mi, per el fait ch’a scrivo an piemunteis, a saran sempre d’amis”.
Ecco, cost a l’é un bel esempi ëd bel deuit piemontèis: bele ch’i sia nen d’acòrde con la toa idèja, i son bon ben content ëd salutete ël dì ch’is passoma d’acant për la stra. Mersì Enrico, mersì ‘d cheur.
A më smijërìa ëd feje un tòrt a l’anteligensa dla gent s’i pensèissa ch’a-i sio për da bon quatsent gat ch’as butrìo a scrive an piemontèis mach s’as rampiassèisso «o, ò, u» con «u, o, ü». Tuti j’àutri sign (visadì j’acent) e convension (për esempi, ant ij ditongh, an scrivend «laudé» pitòst che «laodé») a son facoltativ da scrive. Për ancaminé a scrive, coma i l’hai fàit mi e – i chërdo – la pì part, as peul parte da costa, ciamomla parèj, grafìa dij Brandé semplificà, sensa avèj da manca ëd dësblé d’autut le convension, operassion che a men-a sempe a d’arzigh ëd confusion, bele che mnà con ëd bon-e antension.
An dzorpì, le vocaj «dij Brandé» a son pì evocative dij son, dzortut la «o», ch’a l’é nen la «u» dl’italian: ciamé a cheidun ëd lese «Piemunt, giuiera, tabui», iv ancorzreve dla diferensa. Për mostreje a ‘n marelenga italian ël son ëd la «o» ëd «Piemont», a venta dije: dis na «/u/» an pensand a na «/o/»!
Tut sòn mach mia opinion, neh, mach ch’am dëspias vëdde dl’energìa ch’a më smija sgheirà, o fin-a negativa përl’arzultà vorsù. Arvëdd-se a tuti, e sté bin!
Già: mi, Ricardo, i la pens pròpi come ti. Quand ch’i l’hai ancaminà a scrive i l’hai fàit un pòch ëd fatiga, ma le regole a-i son përchè dësnò is capirìo nen. E quand ch’i l’hai pijaje un pòch la man, tut a l’é stàit fàcil.
Prima ‘d tut i ciamo scusa për ël brut deuit ch’i l’hai dovrà! A l’é na còsa ch’as dovrìa nen fé e ch’i l’hai nen l’abitùdin ëd fé. Però… sacocin! Ma com as fa a scrive an cola manera e a fé ‘d rasonament parèj. Cambié la grafìa piemontèisa con cola ròba lì ─ bele che quàidun a l’àbia già dovrala ‘nt ël passà ─ a sarìa ‘n bel pass an daré.
Ël piemontèis scrivù parèj, coma ch’as dev, a l’é bel, lògich e etimològich. E a l’é na lenga autònoma ch’a l’ha nen da manca ‘d vardé coma ch’a së scriv l’italian.
Ël piemontèis coma ch’a scriv Eandi a l’é nen tròp bel e a l’ha pòch sust (i l’hai nen esagerà për question ëd bel deuit!). Cola grafìa ch’a dòvra chiel a sbassa ‘l piemtontèis al livel d’un dialèt qualsëssìa, andova che ij son ch’a corëspondo a l’italian a së scrivo come an italian e j’àutri i-j s’inventoma. I tornërìo a fé l’istess eror ch’a l’avìa fàit Nigra.
Scrive an cola manera lì a l’é nen pì facil, a l’é mach pì da paisan! Nojautri i voroma pròpi scrive, mè car Eandi, ant ël piemontèis “ilustr”. La gent a son nen bon a scrive an piemontèis, nen për ch’a sia difìcil, ma përché ch’a-j na fa nen d’esse bon a scrivlo!
Tant për fé n’esempi: mia nòna, bonànima, quandi ch’i l’hai daje da lese ‘n lìber an piemontèis a l’ha capì subit sensa deje gnun-e spiegassion.
Mecassìa sò “pdf” i l’hai lesulo tut, bele s’a l’é na pieuva ch’a dis tremila vòlte j’istesse còse e a smija quasi ch’an piorand a ciama dë scrive come chiel! Vorìa mach fé na riflession sël tìtol d’un paràgrafo ch’as ciama: «Associuma minca un sun a un sul segn». E bin, ant la paròla «associuma» la O e la U as leso a l’istessa manera, mentre che an «un sul» le doe U as leso an manera diferenta! E donca mi i penso ch’a-i sia quàicòs da rangé mèj an costa “associassion”.
Monsù Eandi a l’ha rason quandi ch’a dis che ‘n piemontèis as dòvro d’acent bele quandi ch’a son nen necessari. A l’é nen na novità, a l’é parèj e sti acent a dan un savor estetich a la scritura piemontèisa. Se un a l’avèissa nen veuja ‘d buté j’acent a peul ëdcò nen buteje e i scapioma istess. Però a buté tute cole diéresi, am dovrìa spieghé col ch’a sarìa ‘l vantagi! Tute litre ch’as fa fatiga a scrivle sël PC e sël telefonin… E al di d’ancheuj i scrivoma con lòn!
Costa grafìa dròla a giuta ‘l piemontèis an gnun-e manere, ansi a-i da ‘l colp ëd grassia. Già che mi i l’hai a cheur l’avnì ëd la lenga piemontèisa, i peuss mach condanela sta crinada ‘d grafìa neuva… Sempre ciamand ëscusa!
S’i voroma pròpi parlé ‘d bel deuit… Costa neuva grafìa “mincadì” (i sai pa come ciamela) a l’han campala ‘n sl’Aragnà coma s’a fussa na ròba ofissial, mentre ch’a ‘l l’é nen. Costa manòvra për mi a l’é ‘n pò da prepotent. A basta vëdde coma ch’as compòrta Monsù Eandi ch’a rëspond a nòstr messagi scrivù da bin, an scrivend a soa manera. Come s’a fussa na grafìa già arconossùa da quàidun, ma a l’é nen parèj. Ma ‘dcò chiel a l’é bon a scrive bin, përchè ch’a lo fa nen?. Come ch’i l’hai già scrivù an sël Lìber ëd le Face, se un a vorèissa fé ‘d rangiament a la grafìa dël piemontèis, prima a dovrìa ciameje a la comun-a dij parlant s’a son d’acòrdi e peui democraticament aceté la decision (cola ch’a sìa) ëd la magioransa. Anvece sì i soma dnans a gent ch’a son fasse na grafìa neuva daspërchiel e a la smon-o come s’a fussa n’àutra manera dë scrive an piemontèis, sòn a l’é nen vèra. Cost-sì a më smija nen ch’as peussa ciamesse bel deuit!
E peui a l’ha rason Riccardo ch’a dis che la “O piemontèisa” a l’é nen pròpi come la “U italian-a”. A jë smija, si, ma sovens a peul esse ‘n pò pì duverta ëd na “U italian-a” e sòn an fa comprende che costa litra a l’é nen d’àutr che una “O motobin sarà”. Tute le vocaj piemontèise a son bogià rispet a cole italian-e, për esempi i podoma trové dle A ch’a smijo quasi na “O duverta” (italian-a), e peui la tìpica “E duverta” piemontèisa ch’a l’é quasi come na A (italian-a). Quindi a-i é nen da sburdisse se la “O sarà” as les U (italian-a).
La “O motobin sarà” a l’é comun-a a tute le lenghe Gal-romanze: piemontèis, milanèis, genovèis, ocitan, catalan, portoghèis, fransèis e arpitan. J’ultime doe a dòvro la grafìa OU, j’àutre a dòvro O (e a leso quasi U). Parèj, tant për rendse cont ch’i soma nen sol, ma soma an tanti a scrive O e lese U. Milanèis e genovèis (e occitan ëcò) però a l’han l’istess nòstr problema: quaidun a vorìa scambié la O con U (opura OU). An ëngèis ëdcò sovens a së scriv O e as les U, për esempi “to do” (= fé) as les pròpi come ch’i lo lesërìo an piemontèis, però gnun a l’hai mai pensà d’arsòlve ‘l problema an fasend na neuva grafìa!!
E për finì an riend… Coma ch’i l’hai già dit, an piemontèis se un a butèissa nen tuti j’acent la letura probabilment a sarìa ‘n pò pì greva però is capirìo bin istess. Però se verament i dovèisso scrive con sta grafìa “mincadì” a-i sarìa verament da sté atent a nen dësmentié quàich diéresi ch’a sauto fòra sùbit ëd le incomprension fòrte. Pensé pr’esempi che “col” a së scrivërìa “cul” e ‘l daré as ciamërìa apopré ant l’istessa manera, giontandje mach la diéresi! E peui a-i sarìa da fé d’esempi con ël verb ancolé… Ma preferisso nen felo… Sempre për question ëd bel deuit!!
E donca… scrivoma bin për piasì.
Mersì Samuele, it ses spiegate da bin. Brav! Mi personalment i peuss nen f é aut che esse d’acòrdi con ti: com ch’i l’hai dit mila vòlte (già ansima a “é!” e peuj ambelessì), la grafìa piemontèisa a l’é un-a sola.
(E chi ch’a sa nen ch’a vada a scòla: a amprende na lenga scrita a-i va ‘l sò temp.)
Mersì ancora!
Alura, per Samuele e per cuj (coj?) amis ch’a l’han vöja ed lese, na precisassiun: co el sistema ed grafìa standard a manten la bivalensa fonética dla /o/, ant el sens che la /o/ as pronunsia düverta quand ch’as tröva an sìlaba tònica, as pronunsia sarà (quasi cume la /u/) quand ch’as tröva an sìlaba àtona: porta, portun, portina; cioca, ciochin; tüt son sensa ch’a fasa damanca ed büté d’acent, gavà el cas ed n’acent tònic.
Aplicand custa régula, as pöl tranquilament trascrive la cuniügassiun del verb incolé/ancolé (derivà da cola): mi incolo, ti it incole, nui incoluma, ………………….
Son a völ dì che ansima a üna dle questiun pi ingavignà dla lenga piemunteisa, la bivalensa fonética dla /o/, i suma d’acordi, an tüt e per tüt; l’ünica diferensa a l’é custa: an grafìa standard as nota mac l’acent tònic, nen l’acent fònic, perché a l’é franc inütil, almanc per chi el piemunteis a lo parla.
Cumsissìa, chi a voreissa savejne ed pi, a pol lese cust docüment.
http://www.piemunteis.it/allegati/LESESCRIVE_ORTOGRAFIA_3-1.PDF
Se pöi quaidün, dop d’avej lesü lon ch’a-i é scrit a voreissa fé d’osservassiun puntuaj, mi i sun pi che dispost a pijeje an cunsiderassiun e serché ed dé na risposta, se el büt a l’é cul de sciairisse le ideje, da na part e da l’auta.
Mi i sun cunvint che rasunand régula per régula, a la fin i podrìo scövre ed nen esse trop distant, se as part dal prinsipi che le régule ortogràfiche a sun ed cunvensiun, nen ed dogma.
An tüti ij cas i penso ch’a podrìa esse pi ütil fé ed cunfrunt puntuaj; pitost che fé ed discüssiun genériche duva minca ün a l’ha el piasì ed dì la sua, ma sensa podej rivé a na cunclüsiun.
Sempre che na cunclüsiun a pössa ess-je.
Ah a l’é parèj? La grafìa ch’a l’é ‘nventasse chiel as ciama grafìa standard?! Cola ch’a dòvro tuti j’àutri as ciama grafìa Brandé! Mah…
E bin Monsù Eandi mi i faso sùbit quàich domanda përchè se mi i dovèissa scrive a soa manera i capirìa nen quand buté la U pitòst che la O. Se chiel a scriv “nui i pensUma” përchè ch’a scriv nen “mi i pensU”? E peui përché “cUnvensiun” con la U e “Osservassiun” con la O?
Mah, Stàndard a l’é lòn ch’a l’é pì dovrà an gironda. Ò puraman lòn ch’a l’é aprovà da n’organism antërnassional coma ISO. Nen essend-ie la sconda a conta la prima… e l’arspòsta a la da bele che google. A dovré stë “stàndard” a son antratrè.
Ch’a fasa pura, Monsù Eandi, gnun a-j lo proibiss pa (a-i manchrìa anco’) però, për piasì, tiress-la meno con la terminologìa. Da “na ròba ch’am pias a mi” a “lòn ch’a fan tuti” a-i passo mila mija…
Monsù Eandi, quand as decid ëd parlè e scrive un-a lenga a venta studiela, përchè tute a son diverse e con la pròpria grafia. Ch’a scriva për piasì a la Madama Elisabetta a Londra ch’a cambia un pò cola lenga ch’a dòvra përchè sensa dubit a vojàutri andarà nen bin che “to do” a sa scriva parèj, a sarìa motobin pì giust scrive “tu du”…a l’è nen vera?
E ch’am ëscusa s’i l’hai pa capì tant lòn ch’a dis, a l’é mach ch’i son nen vàire bon a lese sua grafìa. I treuvo ch’a sia greva d’amprende “al vòli” e i l’hai pa assé ‘d temp lìber për buteme a studiela (coma miraco a meriterìa fé, i veui nen discut-ne, nen avend fait la preuva).
Samuele, prima ed tüt na precisassiun: mi i sun nen inventame na grafìa per la lenga piemunteisa, ma i l’hai sercà ed büte ansema e dé coerensa a lon che tanti prima ed mi a l’han fait, e cumsissìa partend da la grafìa Brandé; lon ch’a l’é venüje fora a l’é na proposta, düverta a tüti ij sügeriment ed chi a l’ha a cör l’avnì dla lenga piemunteisa.
Dit son, i serco ed rispunde a la sua dumanda, che andasend al cör dle questiun ed la grafìa piemunteisa dimustra co la sua cumpetensa an materia.
D. Se chiel a scriv “nui i pensUma” përchè ch’a scriv nen “mi i pensU”?
R. mi i scrivo i scrivo “nui i pensuma e mi i penso” perché l’istess sun a pöl esse notà /o/ an sìlaba àtona e /u/ an silaba tònica; dit ant n’auta manera: la vocal /o/ as pronunsia düverta, cume an italian, an sìlaba tònica; as pronunsia sarà, quasi cume la /u/ al sìlaba àtona. Che pöi a l’é el midem ed la grafìa Brandé, sensa ch’a fassa da manca ed noté l’acent fònic.
D. E peui përché “cUnvensiun” con la U e “Osservassiun” con la O?
Bele sì la questiun a l’é pi ingavignà, perché, dal moment ch’as trata ant ij dui cas ed sìlaba àtona, l’istess sun /u/ a pöl esse notà cume /o/ opüra cume /u/. An custi cas a pöl esse ütil el criteri etimològic, cun tüt che le cose a sìo mai tant ciaire.
Dop vaire esitassiun, per coerensa cun “cun, cume, ….” i l’hai pensà ch’a l’era méj la furma: cunversiun, cumpagn, cunté, …..; ma i l’hai gnün element per dì ch’a sarìa sbalià la furma “conversiun, compagn”; mentre cunté a pöl mac esse cun la /u/ perché: mi i cunto ti, it cunte…. e dunca, nui cuntuma.
Per lon ch’a riguarda “Osservassiun” : a-i é gnün motiv per scrive “usservassiun” dal moment che, tratandse ed sìlaba àtona l’istess sun a pöl esse dait da la notassiun /o/; andasend a press a cust prinsipi, i l’hai scüvert ch’a rivo nen a des le parole che, an grafìa standard, a cuminso cun /u/: ula, uit (vuit), ugual, …..
Prima che chiel am disa che custe régule a sun cumplicà, i-j fas present che tüti cuj ch’a parlo piemunteis a l’han sempre aplicaje, sensa savejne l’esistensa.
A l’é per son che mi i diso che el büt ed la grafìa standard a l’é “el piemunteis bel da scrive, per chi lo parla”, avend co a disposissiun el curetur ortogràfic.
A j’amis che , per le osservassiun ch’a fan a dimustro ed nen avej lesü la docümentassiun ch’as tröva sel sit http://www.piemunteis.it/lese e scrive, el me cunsej a l’é ed nen fesse ed sang gram per gnente, dal moment ch’as pöl vive bin co cuntinuand a scrive el piemunteis cum a minca ün smija méj.
An efet, i l’avìa criticà sensa avèj lesù bin – e i ciamo scusa. Ël problema a l’era ch’am s’angavignavo j’euj a lese con atension costa grafìa, e i l’hai mach sërcà ëd cheuje ël sens ëd le paròle. Apress ël darié spiegon ëd monsù Eandi (penso/pensu, cunvension/osservassion e via fòrt) i dev dì che costa grafìa mincadì a më smija motobin pì complicà che cola dij Brandé (almanch cola semplificà).